Een groot deel van Nederland ligt onder de zeespiegel en dat maakt ons kwetsbaar voor overstromingen. Eens in de zoveel jaar krijgen bestaande dijken daarom een 'APK' en wordt er bepaald of dijkversterking nodig is. Het zijn complexe projecten met veel verschillende stakeholders en die vaak veel verder gaan dan alleen dijkversterking en waterveiligheid. Sannah Nagelkerken en Joosje Bachman vertellen over de uitdagingen en kansen die ze, ieder binnen hun eigen project, tegenkomen en hoe je als omgevingsmanager van waarde kunt zijn.

Dijkversterkingsprojecten kennen drie fasen. De verkenningsfase bepaalt de richting van het project en schetst de hoofdlijnen van de aanpak. Vervolgens komt de planuitvoeringsfase, waarin het dijkontwerp gedetailleerd wordt uitgewerkt en voorbereidende werkzaamheden worden verricht, zoals vergunningen aanvragen en grond verwerven. Tot slot is er de uitvoeringsfase, waarin de plannen worden gerealiseerd en de schop daadwerkelijk de grond in gaat.

Project Lob van Gennep en Sterke Lekdijk

Sannah is als omgevingsmanager betrokken bij Project Lob van Gennep, een dijkversterkingsopgave in Noord-Limburg. Het project Lob van Gennep is onderdeel van het Hoogwaterbeschermingsprogramma en Meerjarenprogramma Infrastructuur, Ruimte en Transport. Het circa 16 km lange dijktraject dat het gebied tegen hoogwater beschermt, voldoet niet aan de wettelijke waterveiligheidsnorm. Het gaat om een combinatie van bestaande dijken versterken, verleggen en nieuwe dijken bouwen. Het project bevindt zich momenteel in de planuitwerkingsfase. Sannah is ingestapt toen het project net uit de verkenningsfase kwam en werd gestart met het ontwerp van de dijk. In deze fase worden de maatregelen in detail uitgewerkt en wordt duidelijk hoe de dijken exact inpassen in het landschap. De plannen voor de dijkversterking zijn mede tot stand gekomen door uitgebreide gebiedsparticipatie met inwoners en ondernemers. In de planuitwerkingsfase zet Sannah deze intensieve participatie met stakeholders voort. Waterschap Limburg is de penvoerder van het samenwerkingsverband, die onder andere ook bestaat uit de provincie en gemeenten.

Joosje is actief binnen het Project Sterke Lekdijk, onder de Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden. De Lekdijk is één van de belangrijkste rivierdijken van Nederland. Sinds 1122 beschermt deze dijk een groot deel van Midden- en West Nederland. Bij een dijkdoorbraak wordt een miljoen mensen in de Randstad bedreigd en ontstaat er miljarden euro’s aan schade. Het programma is omvangrijk met 55 kilometer dijkversterking, verdeeld over zes projecten. Joosje vervult voor twee van deze projecten de rol van omgevingsmanager. Eén van de projecten bevindt zich in de planuitwerkingsfase, het andere project bevindt zich in de uitvoeringsfase. Alle fasen van een project hebben hun charme, maar in de uitvoeringsfase wordt het concreet. Joosjes: "Als je na de winter de keet weer binnenloopt, de  machines weer staan te draaien en de werkschoenen weer bij de ingang van de deur staan. Ja, dan word ik echt helemaal blij."

Meer dan alleen waterveiligheid

Bij dijkversterkingsprojecten zoals die van Sannah en Joosje gaat het vaak om combinaties van bestaande dijken versterken, verleggen of nieuwe dijken bouwen. Joosje merkt op dat klimaatadaptatie een belangrijk aspect is dat gekoppeld wordt aan dijkversterkingen. Voorbeelden hiervan zijn de Kaderrichtlijn Waterprojecten (KRW) en Integraal Riviermanagement (IRM). Bovendien moeten lokale dijkversterkingsprojecten rekening houden met bredere nationale doelstellingen, zoals de richtlijn ‘Ruimte voor de Rivier’ van Rijkswaterstaat, die niet alleen focust op waterveiligheid maar ook op de ruimtelijke kwaliteit langs rivieren. Het gebied Lob van Gennep heeft bijvoorbeeld een grote landschappelijke aantrekkingskracht en belangrijke natuurwaarden die een bron voor natuurontwikkeling, landschapsherstel en recreatie vormen. Het project biedt kansen om de waterveiligheidsopgave te verbinden aan het verbeteren van de ruimtelijke kwaliteiten in het gebied. Ook bij het project Sterke Lekdijk wordt ingezet op een veilige dijk die ruimtelijk aantrekkelijk is en als verbindend element werkt voor onder andere water, mobiliteit, cultuur, recreatie en natuur. Een win-winsituatie.

Onmisbare schakel

De omgevingsmanager is in dit soort complexe projecten erg belangrijk, of zelfs onmisbaar geworden. Per fase is de dynamiek en de invulling van de rol weer anders. In de eerste fasen ligt de focus op technische aspecten zoals infrastructuur, leidingverplaatsing, grondaankopen, of uitgebreid onderzoek naar archeologie of explosieven. Joosje: “Daarnaast coördineer je overleg met instanties zoals Rijkswaterstaat en Staatsbosbeheer en ben je betrokken bij vergunningsprocessen. Later verschuift de focus naar het managen van de uitvoering, waarbij je nauw samenwerkt met aannemers om ervoor te zorgen dat alles volgens planning verloopt. En natuurlijk blijf je in alle fasen in contact met bewoners om hun belangen te behartigen”.

Vooruitkijken en meebewegen

De stem van de omgeving en het creëren van draagvlak hebben binnen dijkversterkingsprojecten door de tijd heen een groeiende invloed gekregen. Als omgevingsmanager schep je duidelijkheid over verwachtingen, verschaf je heldere informatie, ook als de uitkomst nog onduidelijk is, en ga je hierover in gesprek met de mensen die het betreft. Het ontwerp van een dijk kan nog wel eens veranderen. Goede persoonlijke relaties zijn dan enorm belangrijk, ook met het oog op de toekomst.

Vooruitkijken en nadenken over hoe onze acties de toekomst kunnen beïnvloeden, is binnen ons projectteam een belangrijk onderwerp. Dat wat je nu doet heeft impact op de (toekomstig) draagvlak.

- Sannah

Goede communicatie en participatie zijn daarom essentieel. Dit betekent tijd investeren om bewoners en andere belanghebbenden goed mee te nemen. “Als daarvoor vijftig keukentafelgesprekken per week nodig zijn, dan doen we dat”, zegt Sannah betrokken.

Zowel Sannah als Joosje benadrukken het belang van wendbaarheid. Je moet snel kunnen schakelen. Er gebeurt altijd wel wat onverwachts. Daar moet je mee dealen en ook vertrouwen dat iedereen zijn of haar rol pakt om het op te lossen. Het onverwachte kan zitten in afspraken die anders worden geïnterpreteerd, verkeersomleidingen die toch voor overlast zorgen, het weer wat omslaat, of een bewoner met zorgen. Joosje: “Je kunt soms een archeologische vondst tegenkomen. Zo zijn we een keer op een gewelf onder een dijk gestuit. Fantastisch! Je moet elke dag een oplossend vermogen hebben. Je moet het gebied en de mensen goed kennen, en vertrouwen hebben in elkaar. Daarna kun je pas de beslissingen goed nemen. Het doorleven van het project is nodig om goede keuzes te maken.”

Afwegingen  

In de rol van omgevingsmanager hebben Joosje en Sannah beiden veel gesprekken aan de keukentafel gevoerd. “De mensen in de omgeving van de dijk hebben zoveel gebiedskennis. Dat is niet alleen mooi om te zien, maar ook ontzettend waardevol bij de uitwerking van de opgave”, vertelt Sannah. Maar soms moet je ook moeilijk nieuws brengen, bijvoorbeeld dat iemands voortuin op de schop moet, of dat een opgave impact heeft op de bedrijfsvoering van een agrarisch bedrijf. Dan kunnen de gesprekken met de betrokkenen best emotioneel worden. Omgevingsmanagers maken, samen met het projectteam, op basis van een aantal factoren de juiste afweging bij het maken van keuzes, zoals draagvlak, ruimtelijke kwaliteit, techniek en de afweging voor maatschappelijke kosten. “De afwegingen die je moet maken, maken dit werk leuk en uitdagend. Tegelijkertijd kan het moeilijk zijn om een lastige boodschap te moeten overbrengen.” Wat geeft die doorslag binnen die factoren? Zijn dat de maatschappelijke kosten, is dat draagvlak? Zulke ingrijpende keuzes vergen een kundige blik op de opgave. Binnen de teams worden de dilemma’s en keuzes uitvoerig besproken en goed afgewogen.

Het is aan ons dat elke stakeholder tevreden is over het verloop van het proces en inzicht heeft in de afwegingen die worden gemaakt. Daar ligt onze toegevoegde waarde.

- Joosje

Belangen identificeren en begrijpen

Joosje en Sannah gebruiken beiden elementen uit de aanpak Verbindend Onderhandelen om effectief omgevingsmanagement uit te voeren en de verschillende belanghebbenden te betrekken bij het proces. Sannah gebruikt de aanpak voornamelijk tijdens keukentafelgesprekken, waarbij ze zich richt op de emotionele waarde van de situatie en de achterliggende belangen van de betrokkenen. “In plaats van slechts standpunten te bespreken, zoek ik naar de onderliggende redenen waarom mensen bepaalde voorkeuren hebben. Hierbij stel ik altijd de centrale vraag: ‘Wat is voor jou belangrijk, en waarom?’ Door belangen te identificeren en te begrijpen, kunnen we een omgevingsproces ontwikkelen dat hierop inspeelt.” Het is belangrijk om te herkennen wat er emotioneel gebeurt en wat er daarnaast feitelijk gebeurt. Bijvoorbeeld: ‘Ik wil die dijk niet voor mijn huis, ik vind het vervelend.’ Kijk naar het belang wat daarbij speelt. Wil je de dijk niet omdat het je bedrijf raakt? Of omdat de dijk bijvoorbeeld je zicht beperkt? Verbindend Onderhandelen helpt hier dan bij. Als iemands perceel van belang is omdat het geldt oplevert, kan de oplossing zijn om dat stukje perceel op te geven, maar op een andere plek ruimte terug te krijgen. Zo vergroot te de taart; je levert wat in, maar krijgt er wat voor terug.

Het stokje overgeven

Door oplossingen te zoeken die voor alle partijen gunstig zijn en door de dialoog open te houden, streven omgevingsmanagers Joosje en Sannah ernaar om begrip en draagvlak voor het dijkversterkingsproject te vergroten en ervoor te zorgen dat alle betrokkenen uiteindelijk tevreden zijn met het proces en met het eindresultaat. De klus is meestal af aan het einde van één van de drie projectfases. Dan wordt het stokje overgenomen door een andere omgevingsmanager en breekt er een moment van afscheid nemen aan. Joosje: “Ik denk iedere keer weer, of het nou zonnig is of de regen met bakken uit de lucht valt: wauw, dat ik hier mag werken. Je gaat echt houden van zo’n project, want je verbindt je aan zo’n gebied en de mensen.”

© Foto gemaakt door Hans Slotboom